ทำความรู้จัก “ศาสนาประดิษฐ์” (Invented Religion): หนึ่งในกรอบคิดเพื่อเข้าใจศาสนาจากภาพยนตร์

 

ธนพล เฮงสาโรชัย

บทคัดย่อ
ศาสนา ณ ปัจจุบัน ไม่ได้มีแต่เพียงศาสนาที่อ้างอิงแต่เพียง “ข้อเท็จจริง” หรืออ้างว่าเป็น “ข้อเท็จจริง” เท่านั้น ทว่ามีศาสนาหลายศาสนาที่เกิดขึ้นโดยอ้างอิงกับ “เรื่องแต่ง” หรือ “เรื่องประดิษฐ์” ทั้งในรูปแบบของนิยาย หรือภาพยนตร์ เช่น ศาสนาเจได (Jediism) หรือ ศาสนาดู๊ด (Dudeism) เป็นต้น ในการทำความเข้าใจปรากฎการณ์เช่นนี้ Cusack (2010) เสนอกรอบคิดเรื่อง “ศาสนาประดิษฐ์” (Invented Religion) ซึ่งใช้ในการเรียกศาสนาที่โอบรับข้อเท็จจริงที่ว่าศาสนาของตนอิงอยู่บนเรื่องที่แต่งขึ้น กล่าวคือได้รับการ “ประดิษฐ์” ขึ้น โดยมีปัจจัยทางสังคม 3 ประการด้วยกันที่เอื้ออำนวยให้เกิดปรากฏการณ์เช่นนี้ อันได้แก่ 1) การก้าวเข้าสู่ความเป็นสมัยใหม่ ซึ่งส่งผลให้บทบาทของศาสนาเปลี่ยนไป 2) การเติบโตของแนวคิดปัจเจกนิยม (individualism) และ 3) การเติบโตของค่านิยมบริโภคนิยม (consumerism) ทั้งนี้ คำว่า “ศาสนาประดิษฐ์” ก็มีข้อจำกัดหลายประการ ได้แก่ ข้อถกเถียงที่ว่าทุกศาสนาล้วนแต่ “ประดิษฐ์” ขึ้นโดยมนุษย์ และ ความหมายนัยเชิงลบของคำว่า “ประดิษฐ์” ที่ด้อยค่าศาสนาเหล่านี้ ที่จำเป็นต้องคำนึงถึงในการใช้คำว่า “ศาสนาประดิษฐ์” ในการเรียกศาสนาลักษณะเช่นนี้

บทนำ
หากเอ่ยถึงคำว่า “ศาสนา” ความเข้าใจโดยทั่วไปย่อมหมายถึงเหล่าศาสนาที่เป็นที่รู้จักและยอมรับกันโดยทั่วไป อย่าง ยูดาย คริสต์ศาสนา อิสาม ฮินดู หรือ พุทธศาสนา โดยสิ่งหนึ่งที่ศาสนาเหล่านี้มีร่วมกันคือ รากฐานและที่มาถือกันว่า (อย่างน้อยก็สำหรับคนที่นับถือศาสนานั้น ๆ) ว่าเป็นข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์ กล่าวคือเรื่องราวอันเหนือธรรมชาติหรืออภินิหารนานาที่ปรากฎในคัมภีร์ทางศาสนา เทววิทยา หรือข้อเท็จจริงของธรรมชาติ ของศาสนาเหล่านี้คือ “เรื่องจริง” ไม่ใช่เรื่องที่แต่งขึ้น

ทว่าในห้วงไม่กี่ทศวรรษมานี้ เกิดศาสนาขึ้นมากมายที่ไม่ได้มีรากฐานจาก “ข้อเท็จจริง” แต่ก่อตั้งขึ้นบนฐานของ “เรื่องแต่ง” ซึ่งหลายศาสนาใหม่ ๆ นี้เองก็เกิดขึ้นบนฐานของภาพยนตร์ (ซึ่งเป็นเรื่องแต่ง อาจจะเว้นแต่ในกรณีของภาพยนตร์ที่ได้รับแรงบันดาลใจจากเรื่องจริง) ที่อาจจะโด่งดังและเป็นที่รู้จักกันในวงกว้างก็เห็นน่าจะเป็น “ศาสนาเจได” (Jediism) จากชุดภาพยนตร์ Star Wars ที่เกิดปรากฏการณ์การรณรงค์การให้ข้อมูลทางสัมมโนประชากรโดยประชาชนของหลายประเทศว่านับถือ “ศาสนาเจได” (ดู Possamai, 2015; Singler, 2014) หรือศาสนาจากภาพยนตร์ที่มีแหล่งกำเนิดขึ้นในประเทศไทยเองก็มี “ศาสนาดู๊ด” ที่ได้รับแรงบันดาลใจจากภาพยนตร์เรื่อง The Big Lebowski ที่กำกับโดย Joel และ Ethan Coen (1998) (ดู Sangvilert และ Watanasuwan, 2014) 

ธีม ศาสนากับภาพยนตร์ ปีที่ 4 ฉบับที่ 1
อ่านบทความฉบับเต็มได้ที่ https://bit.ly/3dWHmcq